Cả ba tỉnh Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình đều là vùng đất có truyền thống hiếu học lâu đời, có các làng khoa bảng. Vùng đất này đã đóng góp cho đất nước nhiều nhà khoa bảng, những người có học vị cao và giữ những vị trí quan trọng trong bộ máy nhà nước qua các thời kỳ.

Vùng đất Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình là nơi hội tụ của tinh thần hiếu học sâu sắc và truyền thống khoa bảng rực rỡ của Việt Nam.

Ba tỉnh Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình có đặc điểm chung: Truyền thống khoa bảng, tinh thần hiếu học

Tinh thần hiếu học, truyền thống khoa bảng là một di sản văn hóa quý báu, có vai trò quan trọng trong việc hình thành nên những con người tài năng, góp phần vào sự phát triển của đất nước.

Tin chắc rằng, sáp nhập tỉnh Hà Nam, Nam Định và Ninh Bình, dự kiến tên tỉnh mới là Ninh Bình thì truyền thống tốt đẹp này vẫn được gìn giữ và phát huy, trở thành động lực mạnh mẽ cho sự nghiệp giáo dục của khu vực.

Cả ba tỉnh đều thuộc vùng châu thổ sông Hồng, nơi có lịch sử hình thành và phát triển văn minh từ rất sớm. Các dấu tích khảo cổ cho thấy con người đã sinh sống tại đây từ hàng vạn năm trước.

Vùng đất này đã trải qua nhiều thay đổi về tên gọi và đơn vị hành chính dưới các triều đại phong kiến Việt Nam và thời kỳ Bắc thuộc.

Thời Hùng Vương: Thuộc bộ Giao Chỉ (Văn Lang). Thời Bắc thuộc: Lần lượt thuộc các quận, châu khác nhau. Thời Lý – Trần: Thuộc các lộ, phủ như Hoàng Giang, Trường Yên, Thiên Trường. Thời Lê: Thuộc thừa tuyên Sơn Nam.

Ba tỉnh Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình “giáp mặt nhau” tại địa phận xã Yên Bình, huyện Ý Yên (tỉnh Nam Định). Xã Yên Bình có vị trí đặc biệt, tiếp giáp với: Phía Tây: Huyện Gia Viễn và thành phố Ninh Bình của tỉnh Ninh Bình. Phía Bắc: Huyện Bình Lục của tỉnh Hà Nam. Do đó, đứng ở một số vị trí nhất định của xã Yên Bình, người ta có thể cảm nhận được sự gần gũi với cả ba tỉnh này. Ảnh: Trường THCS Yên Bình.

Thời nhà Nguyễn: Có nhiều thay đổi, hình thành các phủ, huyện thuộc các tỉnh khác nhau như Hà Nội, Nam Định, Thanh Hóa.

Đến thời vua Minh Mạng nhà Nguyễn, các địa danh Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình bắt đầu xuất hiện rõ ràng hơn với tư cách là các đơn vị hành chính cấp tỉnh hoặc đạo thuộc tỉnh lớn hơn.

Địa danh Nam Định chính thức xuất hiện vào năm 1822 khi đổi tên trấn Sơn Nam Hạ thành trấn Nam Định. Đến năm 1832, tỉnh Nam Định được thành lập dưới thời vua Minh Mạng.

Tỉnh Hà Nam được thành lập muộn hơn, vào năm 1890, trên cơ sở phủ Lý Nhân thuộc tỉnh Hà Nội được mở rộng thêm.

Địa danh Ninh Bình có từ thời vua Minh Mạng (1822) nhưng ban đầu là một đạo thuộc trấn Thanh Hóa. Sau đó, trải qua nhiều thay đổi, đến năm 1890, Ninh Bình trở thành một tỉnh độc lập.

Năm 1965, Hà Nam và Nam Định sáp nhập thành tỉnh Nam Hà. Năm 1975, Nam Hà sáp nhập với Ninh Bình thành tỉnh Hà Nam Ninh.

Năm 1991, tỉnh Hà Nam Ninh được chia tách thành hai tỉnh Nam Hà và Ninh Bình. Năm 1996, tỉnh Nam Hà tiếp tục được chia tách thành hai tỉnh Hà Nam và Nam Định, tồn tại độc lập cho đến ngày nay.

Làng khoa bảng đất Nam Định

Tỉnh Nam Định có nhiều vùng đất học, làng khoa bảng, xin giới thiệu 2 trong số làng khoa bảng nổi tiếng nhất.

Làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường

Làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường được xem là “Đệ nhất khoa bảng” của tỉnh Nam Định.

Làng Hành Thiện từ lâu đã nổi danh là một trong những làng khoa bảng tiêu biểu nhất cả nước. Làng có lịch sử hơn 600 năm và nổi tiếng với truyền thống hiếu học, trọng chữ nghĩa.

Thời phong kiến, làng có tới 419 người đỗ đạt, bao gồm 3 Tiến sỹ, 4 Phó bảng, 97 Cử nhân và 315 Tú tài.

Đến nay, làng còn có hàng chục Giáo sư, Phó Giáo sư, Tiến sỹ trong nhiều lĩnh vực.

Những tên tuổi tiêu biểu học hành, đỗ đạt và sự nghiệp rạng rỡ của làng Hành Thiện như nhà cách mạng Trường Chinh (Đặng Xuân Khu), cố Giáo sư Vũ Khiêu, Tiến sĩ Đặng Xuân Bảng (ông nội Trường Chinh), và nhiều nhà khoa học, nhà văn hóa khác.

Làng Hành Thiện, một làng cổ được xem là làng khoa bảng, đất phát quan ở huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định. Ảnh: fanpage: làng hành thiện.

Làng Hành Thiện còn được biết đến với địa thế đặc biệt, hình con cá chép, được cho là yếu tố phong thủy tốt đẹp, góp phần hun đúc nên truyền thống hiếu học.

Làng La Ngạn-làng khoa bảng ở huyện Ý Yên

Làng La Ngạn nằm ven sông Đáy, nổi tiếng là một trong những làng khoa bảng của huyện Ý Yên.

Nhiều dòng họ trong làng có truyền thống khoa bảng, tiêu biểu như dòng họ Đỗ với nhiều đời đỗ đạt.

Làng La Ngạn là quê hương của Đỗ Huy Liêu, người đỗ Đình nguyên Tiến sỹ (đứng đầu kỳ thi Đình) năm 1879.

Ông là một nhà nho tài năng, làm quan thanh liêm và có nhiều đóng góp cho đất nước. Khuyến học được coi trọng: Đến ngày nay, người dân La Ngạn vẫn giữ gìn truyền thống hiếu học, khuyến khích con cháu học tập để xây dựng quê hương.

Làng khoa bảng đất Ninh Bình

Bên kia sông Đáy là làng La Mai thuộc xã Ninh Giang (huyện Hoa Lư, nay là TP Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình) cũng nổi tiếng chẳng kém, với câu ca “Sinh đồ họ Tống, Hương cống họ Bùi”.

Cổng làng khoa bảng La Maithuộc xã Ninh Giang (huyện Hoa Lư, nay là TP Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình).

Làng La Mai được xây dựng lại vào thế kỷ 15. Theo truyền thuyết, thời Ngô (tức Minh) sát phu, hiếp phụ tàn phá làng.

Ông tổ họ Đinh là Đinh Phúc Tướng và ông tổ họ Bùi là Bùi Xuân Mai đã giả mù giả què vào núi Dược lánh nạn, rồi trở về lập lại làng.

Câu đối ở chùa Thượng đã nói lên điều đó: Mai ấp lập thành sắp tự Đinh Thúc Thủy/ Liên đài sảng khải khởi ư Bùi Xuân Tiên.

Sách “Ninh Bình toàn tỉnh địa chí biên khảo” của danh sĩ Nguyễn Tử Mẫn chép rằng, làng La Mai qua các triều đại phong kiến Việt Nam có tổng số 36 người đỗ cử nhân (Hương cống).

Trong đó họ Tống có 20 người, họ Bùi có 11 người, họ Đinh có 3 người, họ Phạm 1 người, họ Nguyễn 1 người.

Làng khoa bảng đất Hà Nam

Mặc dù Hà Nam có nhiều vùng đất nổi tiếng về truyền thống hiếu học và khoa bảng bằng Nam Định, nhưng có nhiều làng có số lượng người đỗ đạt cao và danh tiếng.

Làng Châu Cầu nằm nép bên dòng sông Châu hiền hoà, đã nổi danh bao đời nay bởi truyền thống hiếu học và học giỏi. Châu Cầu vốn là một địa danh có từ xa xưa của Phủ Lý (tỉnh Hà Nam).

Bùi Kỷ, quê ở làng Châu Cầu (Phủ Lý, Hà Nam) là vị Giáo sư đầu tiên đã dạy ở các trường Cao đẳng sư phạm, Cao đẳng Pháp chính, Trường Tư thục Thăng Long, Văn Lang, trường Thăng Long do một số tri thức tiến bộ và cách mạng.

Không chỉ nổi tiếng là đất thiêng, với sản vật ngọc trai quý hiếm, làng Châu Cầu còn là đất học nổi danh khắp 11 phủ – 42 huyện của trấn Sơn Nam xưa. Ngoài trục lộ chính Nam – Bắc đi qua, xung quanh Châu Cầu cũng có những làng học nổi danh – là nơi các danh sĩ xưa của trấn Sơn Nam dễ tụ họp nhất, khi vào Kinh đô hay ra Bắc Hà.

Ở làng Châu Cầu có dòng họ Bùi là dòng họ khoa bảng, 3 đời đều đỗ đại khoa. Và giáo sư đầu tiên của Việt Nam cũng là người họ Bùi ở làng Châu Cầu mà tên Bùi Kỷ.

Ông là vị Giáo sư đầu tiên đã dạy ở các trường Cao đẳng sư phạm, Cao đẳng Pháp chính, Trường Tư thục Thăng Long, Văn Lang, trường Thăng Long do một số tri thức tiến bộ và cách mạng như Phạm Thanh, Hoàng Minh Giám, Đặng Thai Mai, Võ Nguyên Giáp… lập ra và mời ông cùng trực tiếp giảng dạy.

Ông là vị Giáo sư đầu tiên đã dạy ở các trường Cao đẳng sư phạm, Cao đẳng Pháp chính, Trường Tư thục Thăng Long, Văn Lang, trường Thăng Long do một số tri thức tiến bộ và cách mạng như Phạm Thanh, Hoàng Minh Giám, Đặng Thai Mai, Võ Nguyên Giáp… lập ra và mời ông cùng trực tiếp giảng dạy.